MỤN VÀ NHỮNG ĐIỀU CẦN LƯU Ý PHẦN 1: TỪ ĐIỂN LÀN DA MỤN: PHÂN LOẠI, SAI LẦM, ROUTINE KHOA HỌC

Mụn trứng cá (acne) là một trong những vấn đề da liễu phổ biến nhất trên thế giới, ảnh hưởng đến khoảng 9,4% dân số toàn cầu và hơn 85% thanh thiếu niên​. Dù không nguy hiểm tính mạng, mụn có thể gây đau đớn, để lại sẹo vĩnh viễn và ảnh hưởng tiêu cực đến tâm lý người mắc (lo âu, trầm cảm)​. Thực tế, rất nhiều quan niệm sai lầm và cách trị mụn phản khoa học vẫn đang tồn tại. Do đó, việc hiểu đúng và toàn diện về mụn – từ phân loại, cơ chế cho đến cách chăm sóc – sẽ giúp chúng ta xử lý mụn hiệu quả hơn, bảo vệ làn da khỏe mạnh.

1. Phân loại các loại mụn thường gặp.

Theo đặc điểm tổn thương, mụn trứng cá được chia thành hai nhóm chính: mụn không viêm và mụn viêm​. Mỗi nhóm bao gồm những loại mụn với hình thái và mức độ nghiêm trọng khác nhau:
- Mụn không viêm: Bao gồm các mụn đầu trắng và mụn đầu đen, thường gọi chung là nhân mụn (comedones). Mụn đầu trắng hình thành khi lỗ chân lông bị bít tắc bởi dầu thừa, vi khuẩn và tế bào da chết; bề mặt lỗ chân lông đóng kín lại, tạo nên những nốt nhỏ màu trắng hoặc màu da. Ngược lại, mụn đầu đen xảy ra khi lỗ chân lông tắc nghẽn nhưng vẫn mở trên bề mặt, khiến phần nhân tiếp xúc không khí bị oxy hóa chuyển thành màu đen – đó chính là những điểm đen nhỏ mà ta thấy, không phải do bụi bẩn. Ngoài ra, trong nhóm không viêm còn có mụn ẩn – thực chất là các nhân mụn đầu trắng nằm ẩn dưới da, không viêm đỏ nhưng khiến bề mặt da sần sùi, kém mịn. Mụn ẩn thường nhỏ li ti và khó thấy bằng mắt thường, chỉ sờ mới cảm nhận được.

- Mụn viêm: Khi nhân mụn bị viêm nhiễm, tổn thương sẽ chuyển sang dạng viêm với các biểu hiện sưng đỏ và đau. Dạng nhẹ nhất là mụn đỏ (sẩn viêm, papule) – những nốt nhỏ màu đỏ hồng trên da, rắn chắc, không thấy đầu mủ trắng. Chúng hình thành khi nhân mụn đẩy sâu hơn vào trong da và gây phản ứng viêm tại chỗ. Nặng hơn là mụn mủ (pustule) – đây là những mụn viêm có chứa mủ vàng hoặc trắng ở trung tâm. Nhìn bên ngoài, mụn mủ giống như mụn đầu trắng lớn hơn và viêm đỏ xung quanh, bên trong chứa dịch mủ gồm bạch cầu và vi khuẩn. Nghiêm trọng nhất là mụn nang (cyst) – còn gọi là mụn bọc – những u viêm lớn, ăn sâu dưới da, rất đau, thường chứa nhiều mủ. Mụn nang và các nốt mụn viêm sâu có kích thước lớn có thể dẫn đến sẹo lõm vĩnh viễn nếu không được điều trị đúng cách. Trường hợp mụn viêm nặng kiểu này cần được bác sĩ da liễu can thiệp sớm để hạn chế sẹo về sau​.

2. Cơ chế hình thành mụn trứng cá.

Mụn trứng cá hình thành do sự kết hợp của nhiều yếu tố bên trong lỗ chân lông. Bốn yếu tố chính thường được nhắc đến là: (1) tuyến bã nhờn tăng tiết dầu quá mức; (2) sừng hóa lỗ chân lông bất thường (tế bào chết bong tróc không đều gây bít tắc); (3) vi khuẩn Cutibacterium acnes (C. acnes, trước đây gọi là P. acnes) phát triển quá mức; và (4) phản ứng viêm của cơ thể đối với vi khuẩn và các thành phần trong nhân mụn​. Khi tuyến bã nhờn sản xuất nhiều dầu, dầu thừa kết hợp với tế bào da chết không được đào thải sẽ tích tụ trong nang lông, tạo thành nhân mụn đầu trắng hoặc đầu đen. Vi khuẩn C. acnes – vốn sống thường trực trên da – sẽ phát triển mạnh trong môi trường lỗ chân lông bít tắc đầy bã nhờn này, sinh ra các chất gây viêm. Kết quả, vùng xung quanh nhân mụn bị viêm: đỏ, sưng, đau – hình thành nên các mụn viêm (mụn đỏ, mụn mủ, mụn nang).

Bên cạnh bốn cơ chế chính trên, nhiều yếu tố khác thuộc về cơ địa và lối sống cũng ảnh hưởng đến quá trình hình thành mụn​:

- Hormone nội tiết: Sự thay đổi hormone (đặc biệt là androgen) kích thích tuyến bã nhờn hoạt động mạnh. Đó là lý do mụn bùng phát nhiều ở tuổi dậy thì, thời kỳ kinh nguyệt hoặc khi mắc các bệnh lý nội tiết như hội chứng buồng trứng đa nang​. Hormone nam (androgen) và IGF-1 liên quan đến tăng tiết bã nhờn có mối tương quan chặt chẽ với mức độ nặng của mụn​.

- Yếu tố di truyền: Nếu bố mẹ hoặc anh chị em ruột từng bị mụn nặng hoặc mụn kéo dài, bạn có nguy cơ cao hơn bị mụn nặng do yếu tố di truyền ảnh hưởng đến hoạt động tuyến dầu và phản ứng viêm của da.

- Căng thẳng, stress: Stress không trực tiếp gây ra mụn nhưng có thể làm mụn có sẵn bùng phát nghiêm trọng hơn. Nghiên cứu cho thấy khi căng thẳng tăng lên, mức độ viêm của mụn cũng có xu hướng nặng thêm​. Stress có thể tác động đến hormone (như cortisol) và hệ miễn dịch, làm chậm lành mụn và khiến da dễ viêm.

- Chế độ sinh hoạt và dinh dưỡng: Thiếu ngủ, ngủ không đủ giấc và chế độ ăn nhiều thực phẩm giàu đường hoặc sữa động vật có liên quan đến tình trạng mụn nặng hơn ở một số người​. Thức ăn có chỉ số đường huyết cao (như bánh kẹo ngọt, nước ngọt) và sữa bò có thể làm tăng mức insulin và IGF-1, kích thích sản sinh androgen dẫn đến tăng tiết dầu​. Dù vẫn còn tranh cãi, nhiều bác sĩ khuyên người bị mụn nên duy trì chế độ ăn lành mạnh, nhiều rau quả, hạn chế đồ ngọt và sữa để hỗ trợ kiểm soát mụn.

- Môi trường và thói quen chăm sóc da: Khí hậu nóng ẩm hoặc môi trường ô nhiễm, nhiều bụi bẩn có thể làm da đổ dầu nhiều và dễ bít lỗ chân lông hơn. Việc đội nón mũ chật, đeo khẩu trang bít bùng hoặc dụng cụ thể thao ép sát (như băng trán, quai nón bảo hiểm) cũng tạo áp lực và ma sát, gây một dạng mụn gọi là mụn cơ học. Ngoài ra, sử dụng mỹ phẩm không phù hợp (kem nền dày, kem dưỡng chứa dầu) hoặc quy trình làm sạch da kém cũng góp phần gây mụn​. Ví dụ, trang điểm đậm và không tẩy trang kỹ dễ khiến lỗ chân lông bị tắc nghẽn; dùng các sản phẩm tóc chứa dầu (dầu xả, gel vuốt tóc) có thể dây xuống trán gây mụn vùng trán. Thậm chí một số loại thuốc uống hoặc bôi cũng có thể gây mụn như tác dụng phụ – điển hình là thuốc corticosteroid (như corticoid bôi mạnh gây "mụn steroid"), lithium, hoặc thuốc chống động kinh​.

Tóm lại, mụn trứng cá là kết quả của nhiều yếu tố kết hợp: nền tảng là tình trạng tăng bã nhờn và bít tắc nang lông, cộng thêm vi khuẩn và viêm, dưới ảnh hưởng của hormone, di truyền, cùng các tác nhân bên ngoài như stress, môi trường, chế độ sinh hoạt. Hiểu rõ cơ chế này giúp chúng ta biết cách tác động vào các khâu để ngăn ngừa và điều trị mụn hiệu quả hơn.

3. Sai lầm thường gặp khi chăm sóc da mụn.

Nhiều người bị mụn vô tình mắc phải những thói quen chăm sóc da phản tác dụng, khiến tình trạng mụn dai dẳng hoặc tồi tệ hơn. Dưới đây là một số sai lầm phổ biến cần tránh:

- Rửa mặt quá nhiều hoặc chà xát quá mạnh: Suy nghĩ “càng rửa mặt nhiều, da càng sạch mụn” là sai lầm. Việc rửa mặt quá thường xuyên hay kỳ cọ mạnh có thể làm mất lớp dầu tự nhiên bảo vệ da, gây khô và kích ứng da, từ đó khiến mụn bùng phát nặng hơn​. Thay vì rửa mặt 4-5 lần/ngày hoặc dùng khăn kỳ cọ, bạn chỉ nên rửa mặt 2 lần mỗi ngày (sáng và tối) bằng sữa rửa mặt dịu nhẹ, không chứa xà phòng hay cồn, và dùng tay xoa nhẹ nhàng rồi rửa lại với nước. Việc chà xát thô bạo bằng khăn, bàn chải sẽ làm tổn thương hàng rào da và khiến vùng mụn đỏ thêm.

- Cố làm khô da mụn và không dưỡng ẩm: Da nhờn mụn thường bóng dầu nên nhiều người né tránh kem dưỡng ẩm vì sợ “bí da”. Thực tế, việc để da khô căng có thể khiến tình trạng mụn tệ hơn. Da bị làm khô quá mức sẽ phản ứng bằng cách tiết dầu nhiều hơn để bù đắp, đồng thời da khô dễ bị kích ứng, ửng đỏ. Do đó, dưỡng ẩm là bước cần thiết ngay cả với da dầu mụn. Chỉ cần chọn kem dưỡng ẩm mỏng nhẹ, không chứa dầu và ghi rõ "non-comedogenic" (không gây bít tắc lỗ chân lông). Thoa một lớp mỏng sau bước điều trị sẽ giúp da duy trì độ ẩm cân bằng, giảm kích ứng và hỗ trợ hàng rào bảo vệ da phục hồi.

- Chỉ chấm thuốc trị mụn lên nốt mụn có sẵn: Nhiều người có thói quen chỉ bôi kem/thuốc trị mụn lên các nốt mụn nhìn thấy được. Cách làm này bỏ sót các vùng da xung quanh đang tiềm ẩn nhân mụn mới, kết quả là vẫn nổi thêm mụn mới liên tục. Thay vào đó, thuốc trị mụn nên được thoa đều trên toàn bộ vùng da bị mụn, chứ không chỉ chấm điểm ở nốt mụn​. Ví dụ: nếu bạn thường nổi mụn ở trán, mũi và cằm, hãy thoa một lớp mỏng sản phẩm trị mụn khắp những vùng da này (ngay cả chỗ chưa có mụn) để ngăn ngừa hình thành nhân mụn mới.

- Tự nặn mụn không đúng cách: Việc nặn hoặc bóp mụn bừa bãi là một sai lầm rất thường gặp. Khi bạn nặn mụn viêm (mụn đỏ, mụn mủ) không đúng kỹ thuật, một phần mủ và vi khuẩn có thể bị đẩy ngược sâu hơn vào trong da thay vì được lấy ra​. Điều này làm phản tác dụng: mụn viêm nặng thêm, sưng to hơn và thậm chí hình thành ổ viêm mới bên cạnh. Hậu quả lâu dài là tăng nguy cơ để lại sẹo lõm và vết thâm sau mụn. Do đó, hãy kiềm chế việc nặn mụn. Đối với mụn viêm lớn, tốt nhất bạn nên đến các phòng khám da liễu hoặc spa uy tín để được lấy nhân mụn trong môi trường vô trùng. Còn với mụn nhỏ, hãy để chúng tự lành hoặc dùng sản phẩm hỗ trợ làm khô cồi mụn thay vì tự nặn.

- Bỏ qua kem chống nắng vì sợ nổi mụn: Một sai lầm khác là không dùng kem chống nắng khi da đang bị mụn. Nhiều người e ngại kem chống nắng sẽ làm bí da hoặc khiến mụn nặng hơn, nhưng tia UV lại chính là thủ phạm khiến vết thâm mụn đậm màu và lâu mờ hơn. Da có mụn khi tiếp xúc nắng nhiều sẽ dễ bị sạm, và tổn thương do mụn cũng khó lành. Hơn nữa, một số thuốc trị mụn (ví dụ benzoyl peroxide, retinoid) làm da nhạy cảm hơn với ánh nắng, nếu không bảo vệ sẽ rất dễ bị bỏng nắng. Vì vậy, dù da có mụn cũng cần chống nắng đầy đủ. Hãy chọn kem chống nắng phổ rộng SPF từ 30 trở lên, dạng gel hoặc lotion mỏng nhẹ, không gây bít tắc, và thoa mỗi buổi sáng (kể cả ngày râm) để bảo vệ da.

- Dùng mỹ phẩm không phù hợp, không làm sạch kỹ: Trang điểm dày hoặc dùng mỹ phẩm, kem dưỡng chứa thành phần gây bít lỗ chân lông (dầu khoáng, silicone nồng độ cao, v.v.) sẽ làm mụn dễ bùng phát​. Đặc biệt, ngủ qua đêm với lớp trang điểm là điều tối kỵ – kể cả mỹ phẩm được quảng cáo là “không gây mụn” cũng có thể gây bít tắc nếu lưu trên da quá lâu​. Sai lầm này sẽ “nuôi dưỡng” nhân mụn và vi khuẩn suốt đêm. Do đó, người bị mụn nên chọn mỹ phẩm không chứa dầu, ưu tiên các sản phẩm ghi "non-comedogenic", và luôn tẩy trang thật sạch trước khi đi ngủ. Nếu bạn quá mệt để rửa mặt, có thể dùng khăn giấy tẩy trang không cồn để lau sạch lớp trang điểm – nhưng đó chỉ là giải pháp tạm thời, tốt nhất vẫn nên rửa mặt với sản phẩm phù hợp sau đó.

- Thay đổi sản phẩm trị mụn liên tục: Sự nôn nóng muốn hết mụn ngay có thể dẫn đến việc bạn đổi kem, đổi sữa rửa mặt liên tục mỗi tuần một lần. Da cần thời gian để đáp ứng với bất kỳ liệu trình trị mụn nào. Việc thay đổi sản phẩm quá thường xuyên sẽ khiến da bị kích thích, “quá tải” do phải thích nghi liên tục, làm mụn càng thêm tệ​. Theo các bác sĩ da liễu, cần kiên trì ít nhất 6–8 tuần với một sản phẩm hoặc phác đồ trị mụn trước khi đánh giá hiệu quả. Thông thường, mụn sẽ cải thiện rõ sau khoảng 2–3 tháng điều trị đúng cách. Vì vậy, đừng bỏ cuộc giữa chừng chỉ sau vài tuần nếu chưa thấy kết quả ngay, hãy cho làn da thời gian để “tái thiết lập” và hồi phục.